Hordhac:
Cilmiga xidigisku (Astronomy) waa mid ka mid ah culuumta ugu faca weyn ee bini'aadamku barto, oo xidhiidh la leh aadamiga tan iyo maalmihii ugu horreeyay ee ay cirka eegaan. Laga bilaabo waagii hore ee qadiimka ahaa ee dhaqannada kala duwan ee dunida ay isticmaali jireen xidigaha si ay u go'aamiyaan wakhtiga, u socdaalaan, una fahmaan meertada nolosha, ilaa maanta oo casriga ah oo aaladaha casriga ah ee hawada sare lagu diray si loo baaro xuduudaha aan dhammaadka lahayn ee koonka. Safarka cilmiga xidigisku wuxuu soo maray marxalado kala duwan oo ay ka mid yihiin waayadii Dahabiga ahayd ee Islaamka, Renaissance-ka Yurub, iyo xilligii casriga ah ee hawada sare lagu duulay. Qormadan, waxaan ku sahamin doonnaa hal-abuurkii iyo horumarkii waaweynaa ee cilmiga xidigiska, anagoo si gaar ah diiradda u saarayna doorkii muhiimka ahaa ee Bayt al-Hikma (Guriga Xikmadda) ee Baqdaad ilaa horumarkii casriga ahaa ee ay horseedday hay'adda hawada sare ee NASA.
Bayt al-Hikma::(Baqdaad) Waa Waqtigii Dahabiga ah ee Cilmiga Xidigiska Islaamka
Markii Yurub ay ku jirtay xilligii madoobaa (Dark Ages), dunida Islaamka waxay ahayd xaruntii iftiinka cilmiga iyo hal-abuurka. Xilligaas waxaa loo yaqaanaa Waqtiga Dahabiga ah ee Islaamka (Islamic Golden Age), oo socday qarniyadii 8-aad ilaa 13-aad. Waa xilli lagu faani karo horumarka cilmiga ee dhinacyada xisaabta, daawada, iyo gaar ahaan cilmiga xidigiska. Halbeegga horumarkan wuxuu ahaa Bayt al-Hikma,(Baqdaad) oo ah maktabad weyn iyo Dugsi cilmiyeed oo la aasaasay xilligii Khaliif Harun al-Rashid (786-809) iyo Khaliif al-Ma’mun (813-833).
Bayt al-Hikma waxay ahayd xarun lagu tarjumo shaqooyinkii hore ee cilmiyeed, oo ka yimid Giriigga, Hindiya iyo Faaris. Tarjumaaddan ayaa suurtogalisay in aqoontii qadiimka ahayd la ilaaliyo, la horumariyo, laguna kordhiyo cilmi cusub. Khaliifku wuxuu dhiirigelinayay culimada inay soo ururiyaan, turjumaan oo ay falanqeeyaan qoraalladii cilmiyeed ee hore ee Giriigga. Tusaale ahaan, shaqooyinkii Ptolemy, oo ahaa cilmi-yahan Giriig ah oo cilmiga xidigiska ku takhasusay, ayaa si weyn looga turjumay laguna falanqeeyay Bayt al-Hikma. Culimada Islaamku ma aysan ku koobnayn kaliya tarjumaadda, balse waxay sameeyeen wax-ku-darka cilmiyeed oo waaweyn.
Culimadii ugu caansanaa ee xilligaas waxaa ka mid ahaa Al-Battani, oo si sax ah u qiyaasay dhererka sannadka qorraxda (solar year) iyo wareegga dayaxa. Shaqooyinkiisa ayaa saameyn weyn ku yeeshay cilmi-baaristii xilliyadii dambe. Sidoo kale, Al-Khwarizmi wuxuu aasaasay cilmiga aljabrada, oo ah qeyb muhiim ah oo ka mid ah xisaabta looga baahan yahay cilmiga xidigiska. Mid kale oo ka mid ah hal-abuurayaasha xilligaas wuxuu ahaa Abū Rayhān al-Bīrūnī, oo qiyaasay wareegga dhulka isagoo isticmaalaya habab cusub oo xisaabeed oo si gaar ah u fiicnaa xilligaas. Culimada Islaamku waxay sidoo kale sameeyeen Falagyo (observatories) casri ah oo u suurtagelisay in si sax ah loo qiyaaso meelaha iyo dhaqdhaqaaqa xidigaha. Falagii Maragha ee dalka Faaris iyo falagii Samarkand ee Uusbekistaan waxay ahaayeen xarumo muhiim ah oo laga sameeyay kormeero iyo qiyaaso muhiim ah.
Culimada Islaamku waxay sidoo kale horumariyeen aalado cusub oo cilmiga xidigiska ah, sida Astrolabe oo ah aalad lagu qiyaaso meelaha xidigaha iyo meerayaasha iyo in la ogaado wakhtiga. Aaladdan ayaa si weyn looga isticmaali jiray socdaalka iyo xisaabinta wakhtiyada salaadaha. Horumarkii ay sameeyeen culimada Islaamku wuxuu ahaa aasaaskii cilmiga xidigiska ee casriga ah, wuxuuna buundo u ahaa in cilmigaas uu u gudbo Yurub oo uu halkaas ka bilaabmo horumar kale oo weyn.
Renaissance-kii Yurub iyo Cilmiga Xidigiska
Markii Waqtigii Dahabiga ahaa ee Islaamka uu yaraaday, cilmigii xidigiska ee horumarsanaa wuxuu bilaabay inuu u gudbo Yurub iyadoo loo marayo Andalusia (Isbaanishkii Islaamka) iyo Sicily. Tani waxay dhalisay Renaissance-ka Yurub, oo ahaa dib-u-soo-nooleyntii cilmiga, fanka iyo dhaqanka. Qarniyadii 15-aad, 16-aad iyo 17-aad, Yurub waxay aragtay hal-abuur iyo kacaan cilmiyeed oo weyn oo beddelay fahamka aadamigu ka qabo koonka.
Shakhsigii ugu horreeyay ee si weyn u beddelay aragtida cilmiga xidigiska wuxuu ahaa Nicolaus Copernicus, oo ahaa baadari iyo xidigis-yahan reer Poland ah. Sanadkii 1543, Copernicus wuxuu daabacay buuggiisa cinwaankiisu yahay "De revolutionibus orbium coelestium" (On the Revolutions of the Heavenly Spheres). Buuggan wuxuu ku soo bandhigay aragtidii cusbayd ee ahayd in qorraxda ay tahay bartamaha nidaamka qorraxda (Heliocentric model), oo aanay dhulku ahayn sida ay horey u rumaysnaayeen dadka. Aragtidan waxay ahayd mid ka soo horjeeday aragtida Ptolemy ee ahayd in dhulka uu yahay bartamaha koonka (Geocentric model). Inkasta oo aragtida Copernicus ay ahayd mid cilmiyeysan, hadana lama aqbalin isla markiiba, sababtoo ah waxay khilaafsanayd cilmigii hore iyo aragtida kaniisadda.
Dabadeed, Tycho Brahe oo reer Denmark ah ayaa sameeyay kormeero xidigiska ah oo sax ah. Shaqooyinka Tycho ayaa ahaa kuwo aad u fiican oo faahfaahsan, inkastoo uusan isticmaalin teleskoob (maadaama aan la alifin xilligaas). Kormeerkiisii waxaa la wareegay ardaygiisii Johannes Kepler, oo ahaa xisaab-yahan Jarmal ah. "Kepler" wuxuu isticmaalay xogta Tycho si uu u xaqiijiyo aragtidii Copernicus,(Kobernikaas) wuxuuna daah-furay Saddexda Xeer ee Dhaqdhaqaaqa Meereyaasha (Kepler's Laws of Planetary Motion), oo tilmaamaya sida meerayaasha ay ugu wareegaan qorraxda qaab elliptical ah, oo aanay u wareegin qaab goobeed wareegsan sidii hore loo rumaysnaa.
Hal-abuurkii ugu weynaa ee xilligaas wuxuu ahaa Galileo Galilei, oo ahaa cilmi-yahan reer Talyaani ah. Galileo wuxuu ahaa ninkii ugu horreeyay ee teleskoob isticmaala si uu u eego cirka. Isagoo isticmaalaya teleskoob, wuxuu ogaaday inay dayaxyo u wareegayaan meereha Jupiter (oo hadda loo yaqaano Galileo's Moons). Waxa kale oo uu arkay wajiyada Venus, oo xaqiijin u ahayd aragtida ah in meerayaashu ay u wareegaan qorraxda. Galileo ayaa si geesinimo leh u difaacay aragtida Copernicus, taas oo keentay inuu isku dhaco kaniisaddii Katoolikiga oo u xabsi gashay.
Waxaa kaloo muhiim ah in la xuso Sir Isaac Newton, oo ahaa cilmi-yahan Ingiriis ah, wuxuuna alifay Xeerka Cufisjiidka ee Caalamka (Law of Universal Gravitation). Xeerkan ayaa si cilmiyeysan u sharaxay sababta meerayaashu ay ugu wareegayaan qorraxda, wuxuuna xaqiijiyay shaqooyinkii Kepler iyo Galileo. Shaqada Newton waxay ahayd dhagax-dhigga cilmiga xidigiska casriga ah.
Xiligii casriga ahaa ee teleskoobyada waaweyn iyo Nasa
Qarnigii 20-aad wuxuu ahaa xilligii ay bilaabmeen tijaabooyinkii hawada sare lagu duuli jiray. Horumarka tignoolajiyada, gaar ahaan aaladaha casriga ah iyo kumbuyuutarrada, waxay suurtagelisay in la bilaabo sahaminta koonka si aysan hore u dhicin. Dagaalkii qaboobaa (Cold War) ee u dhaxeeyay Maraykanka iyo Midowga Soofiyeeti wuxuu horseeday tartan loogu jiro xukunka hawada sare.
Sannadkii 1957, Midowga Soofiyeeti wuxuu hawada sare geliyay satellite-kii ugu horreeyay ee lagu magacaabo Sputnik 1. Dhacdadan ayaa naxdin weyn ku noqotay Maraykanka, waxaana taas ka dhashay in ay kordhiyaan maalgashiga cilmiga iyo tiknoolajiyada hawada sare. Natiijadii, sannadkii 1958, Maraykanka wuxuu aasaasay hay'adda National Aeronautics and Space Administration (NASA).
NASA waxay ujeeddadeedu ahayd in ay horumariso tiknoolajiyada cilmi-baarista hawada sare. Hawl-galkoodii ugu horreeyay ee muhiimka ah wuxuu ahaa in ay dad u diraan dayaxa. Hawlgalkan oo loo yaqaanay Barnaamijka Apollo, wuxuu gaaray guushiisii ugu weyneyd sannadkii 1969 markii Neil Armstrong uu noqday ninkii ugu horreeyay ee cag dhiga dayaxa, isagoo yidhi, "Waa tallaabo yar oo aadamiga ah, laakiin waa boodo weyn oo bini'aadamka ah."
NASA waxay sidoo kale ka shaqaysay mashaariic kale oo waaweyn oo cilmiga xidigiska ah, sida Teleskoobkii Hubble (Hubble Space Telescope) oo hawada sare la geliyay sannadkii 1990. Hubble wuxuu bixiyay sawirro aad u cad oo koonka ah, wuxuuna gacan ka geystay daah-furka da'da koonka, heerka ballaarinta koonka, iyo jiritaanka godadka madow (black holes). Teleskoobka Hubble wuxuu beddelay fahamkeena koonka, wuxuuna siiyay cilmi-baarayaasha fursad ay ku bartaan meerayaasha ka baxsan nidaamka qorraxda (exoplanets).
Horumarku ma uusan istaagin Hubble. NASA, iyadoo la kaashanaysa hay'adaha kale ee hawada sare ee caalamka, waxay diyaarisay Teleskoobka Hawada Sare ee James Webb (James Webb Space Telescope - JWST). JWST oo la bilaabay sannadkii 2021 wuxuu leeyahay awood ka fiican tan Hubble, wuxuuna baadhi karaa iftiinka infrared. Awoodan ayaa u suurtagelisay cilmi-baarayaasha in ay eegaan meelaha ugu fogfog ee koonka, si ay u ogaadaan sida ay u samaysmeen xidigaha iyo galaxies-kii ugu horreeyay.
Maanta, NASA waxay waddaa baaritaano badan oo ku saabsan meerayaasha ka baxsan nidaamkeena qorraxda, baaritaanka nolol meelo kale, iyo diyaarinta safarro cusub oo lagu tagayo meeraha Mars. Cilmiga xidigisku wuxuu sii wadaa inuu kobco, isagoo adeegsanaya qalabka ugu dambeeyay iyo xisaabinta kombiyuutarada.
Gunaanad: Mustaqbalka Cilmiga Xidigiska
Safarka cilmiga xidigiska ee ka bilaabmay Bayt al-Hikma(Baqdaad) ilaa NASA wuxuu muujinayaa sida cilmiga uu uga gudbi karo jiilba jiil, dhaqanba dhaqan. Waxaa la soo maray waqtiyo madow iyo waqtiyo iftiin leh, laakiin hammiga aadamiga ee ah in uu fahmo koonka ma istaagin. Maanta, cilmi-baarista hawada sare waa iskaashi caalami ah, oo ay ka qayb qaadanayaan wadamada kala duwan ee dunida.
Laga soo bilaabo falsafadii hore, ilaa xisaabinta saxda ah ee Bayt al-Hikma, ilaa kacaankii cilmiyeed ee Yurub, ilaa aaladaha casriga ah ee hawada sare, cilmiga xidigisku wuxuu sii wadaa inuu noo sheego sheeko weyn oo ku saabsan aasaaska koonka iyo meelteenna ku dhex taal. Hadda waxaan haysanaa fursad aan ku ogaano waxyaabo aysan dadkii hore waligood ku riyoon, mustaqbalkuna wuxuu u muuqdaa mid xitaa ka sii xiiso badan,doono anagoo rajeyneyna in aan gaadhno xuduudaha cusub ee koonka.
 ilaa NASA - Safarkii Dheeraa ee Cilmiga Xidigiska ){kind=link}