Hordhac
Labadii wado ee ugu muhiimsanaa ee ganacsiga adduunka, oo ah wadadii xariirta (Silk Road) iyo wadadii badda (Sea Road), ayaa si weyn u qaabeeyay taariikhda dhaqaalaha iyo isdhexgalka bulshooyinka. Wadadii xariirta, oo dhinaca dhulka ah, iyo wadadii badda, oo ay ka faa’iideysan jireen maraakiibta waaweyn, waxay mid kastaa lahayd sifooyin u gaar ah iyo saameyn ku reebtay adduunka. Maqaalkan, waxaan ku falanqeyn doonaa taariikhda, muhiimada, iyo saameynta labadan wado ee waaweyn.
Wadadii Xariirta (Silk Road) Taariikhda iyo Bilowgii
Wadadii xariirta ma ahayn hal waddo oo keliya, laakiin waxay ahayd shabakad ballaaran oo wadooyin ganacsi oo isku xiray bari iyo galbeed. Waxay ka soo bilaabantay qarnigii labaad ee dhalashada Ciise ka hor, wakhtigii boqortooyadii Han ee Shiinaha, ilaa qarnigii 15aad. Wadadan waxaa loo bixiyay magaca "Wadadii Xariirta" sababtoo ah xariirta Shiinaha ayaa ahayd badeecadii ugu muhiimsanayd ee lagu ganacsan jiray.
Waxay ka bilaaban jirtay magaalada Xi'an ee Shiinaha, waxayna soo mari jirtay wadamada Aasiyada Dhexe sida maanta loo yaqaan Uzbekistan, Turkmenistan, iyo Kazakhstan, iyada oo sii gudubta Faarisiyiinta (Iiraan), iyo Ciraaq, ilaa ay ka gaarto badda Mediterranean-ka, halkaas oo ay ku dhamaan jirtay magaalooyinka waaweyn ee Rooma iyo France
Badeecooyinka iyo Dhaqdhaqaaqa Dhaqan
Inkasta oo magaca wadada uu ka yimid xariirta, badeecado badan oo kale ayaa lagu ganacsan jiray. Kuwaas waxaa ka mid ahaa:
• Waqooyi-Bari: Xariirta, dhoobada (porcelain), shaaha, dhirta daawada, iyo waxyaabaha qaaliga ah ee Shiinaha.
• Galbeed: Dahabka, qalinka, dhogorta, malabka, iyo alaabada macdanta ah ee Yurub.
• Bariga Dhexe iyo Aasiyada Dhexe: Dhirta udgoon (spices), fooxa, maqaarka, iyo faraska.
Wadadii xariirta waxay sidoo kale sahashay isdhexgalka dhaqamada kala duwan. Fikirka, diimaha (sida Buddiismka, Islaamka, iyo Masiixiyada), farshaxanka, iyo aqoonta sayniska ayaa ku faafay wadadan. Dhaqdhaqaaqa dadka iyo badeecadaha ayaa keenay in la isku xirmo, la isku barbardhigo, oo la isku gudbiyo aqoonta aadanaha.
Caqabadaha Wadadii Xariirta
Wadadan dhulka ah ma ahayn mid fudud. Ganacsatada waxay la kulmi jireen khataro badan oo ay ka mid ahaayeen:
• Burcad badeed: Kooxo tuugo ah ayaa jidka u gali jiray ganacsatada.
• Caqabadaha deegaanka: Saxaraha kulul, buuraha barafka ah, iyo webiyada waaweyn ayaa adkeeyay safarka.
• Isbeddelada siyaasadeed: Burburkii boqortooyooyinka ama colaadaha u dhaxeeya qabiilada ayaa joojin jiray ganacsiga.
Intaas oo dhan waxaa dheer, qiimaha gaadiidka oo sareeyay ayaa dhaliyay in badeecado kooban oo qaali ah ay ku gaadhi karaan meelo fogfog.
Wadadii Badda (Maritime Silk Road) Bilowgii iyo Horumarkii
Inkasta oo wadadii badda ay soo jirtay waqti hore, waxay si weyn u horumartay kadib markii wadadii xariirta ee dhulka ay hoos u dhacday. Tani waxay la xiriirtay horumar ku yimid maraakiibta iyo shabakadaha ganacsiga ee badaha.
Qarnigii 15aad, xiriirka ganacsi ee badaha ayaa gaaray meeshii ugu sarreysay. Markabkii weynaa ee Shiinaha ee Zheng He ayaa si weyn u sahmiyay badaha, isaga oo gaaray meelo ay ka mid yihiin Hindiya, Bariga Dhexe, iyo xeebaha Bariga Afrika, oo ay ku jiraan Soomaaliya. Socdaalladii Zheng He waxay sare u qaadeen ganacsiga u dhexeeya Shiinaha iyo adduunka.
Wadada Badda ayaa sidoo kale isku xiray:
• Shiinaha iyo Koonfurta-Bari ee Aasiya: Dekadaha Muqdisho iyo Mombase ee Afrika ayaa ka mid ahaa meelihii muhiimka ah ee ganacsiga badaha.
• Hindiya iyo Carabta: Ganacsato Carab ah ayaa badaha ku ganacsan jiray muddo dheer, taas oo keentay in badaha u dhaxeeya Aasiya iyo Bariga Dhexe ay noqdaan goobo firfircoon.
• Yurub iyo Aasiya: Ganacsiga u dhexeeya Yurub iyo Aasiya ayaa si weyn u horumariyey wadadan.
Badeecooyinka Wadadii Badda
Wadada badda waxay sahashay in tiro badan oo badeecooyin ah lagu gaadiido qiime jaban. Waxaa lagu ganacsan jiray:
• Dhirtii udgoon ee Hindiya (spices), xawaashka, iyo dhirta daawada.
• shiinaha waxaa laga keeni jirey alaabta,Dhoobada xariirta, iyo alaabta qaaliga ah.
• Arfica waxaa laga keeni jirey Maqaarka , fooxa, iyo dahabka.
• Yurub waxaa laga keeni jirey Qalabka birta ah, dhoobada, iyo dhalooyinka
Faa'iidooyinka Wadadii Badda
• Qiime jaban: Gaadiidka badda ayaa ka qiimo jaban gaadiidka dhulka, taas oo sahashay in badeecooyin aan qaali ahayn la ganacsado.
• Amni sare: Inkasta oo ay jireen burcad badeed, guud ahaan, safarka badda wuxuu ahaa mid ka nabadgelyo badan wadada dhulka.
• Soo gaarid sare: Maraakiibta waxay qaadi karaan tiro badan oo badeecooyin ah, taas oo ganacsiga ka dhigtay mid ballaaran.
Isbarbardhigga Labada Wado Wadada Xariirta (Dhulka) iyo wadadii badda
• Muhiimada ugu weyn: Ku guudbinta dhaqanka, diimaha, iyo fikradaha.
• Badeecadaha ugu badan: Kuwa khafiifka ah ee qaaliga ah.
• Caqabadahu waxay ahaayeen mid adag, iyo gadiidka la raacayo oo qaali ahaa, iyo khatar badanayd
• Xilli: Qarnigii 2aad BC ilaa Qarnigii 15aad.
Wadada Badda waxay ahayd
• Muhiimada ugu weyn: Dhaqaalaha iyo ganacsiga badeecadaha culus.
• Badeecadaha ugu badan: Kuwa culus, kuwaas oo qiime jaban lagu ganacsan karo.
• Caqabadaha: Waxay aheyd mid sahlan, ka jaban, oo ka amni badan.
• Xilli: Qarniyadii dambe ee ganacsiga, gaar ahaan 15aad iyo wixii ka dambeeya.
Gunaanad
Wadadii xariirta iyo wadadii badda labaduba waxay door weyn ka qaateen isku xirka bulshooyinka adduunka. Wadadii xariirta waxay ahayd dhabaha ugu muhiimsan ee dhaqamada, diimaha, iyo fikradaha ku faafeen, halka wadadii badda ay ahayd dhabaha ugu weyn ee dhaqaalaha iyo ganacsiga, gaar ahaan kaddib markii la helay maraakiibta waaweyn.
Labadan wado ayaa shaqeynayay waqtiyo kala duwan, laakiin mid kastaa wuxuu xambaarsanaa ujeedo u gaar ah. Waxay tusaale cad u yihiin sida ganacsiga iyo isdhexgalka bulshooyinka ay u qaabeeyaan taariikhda aadanaha, iyagoo sameynaya isbedel weyn oo ku yimid siyaasadda, dhaqaalaha, iyo dhaqanka adduunka. In kasta oo maanta labadan wado aysan sidoodii hore ahayn, haddana waxay tusaale cad u yihiin muhiimada isku xirnaanta caalamiga ah.
