.png)
Nolosheena casriga ah, lacagtu waa aalad aan maalin keliya la'aanteed la noolaan karin. Waxaan u isticmaalnaa inaan ku iibsanno cuntada, ku bixinno kirada guriga, ku helno adeegyo caafimaad, iyo inaan ku rumeyno riyooyinkeena. Waa dhiigga dhaqaalaha adduunka, laakiin weligaa ma is weydiisay sidee ayay ku timid? Sidee ayay awoowayaasheen u noolaayeen ka hor intaan la soo saarin shilimaadka, warqadaha lacagta ah, iyo kaararka bangiga? Sidee ayuu aadanuhu uga soo gudbay is-weydaarsiga neef geel ah iyo jawaan hadhuudh ah ilaa uu maanta akoonkiisa bangiga ku hubiyo teleefankiisa gacanta?
Safarka lacagtu waa mid ka mid ah sheekooyinka ugu xiisaha badan ee taariikhda aadanaha. Waa sheeko ka tarjumaysa horumarka caqliga, iskaashiga bulshada, iyo hal-abuurka teknolojiyadeed. Lacagtu ma aha oo keliya biilal iyo shilimaad; waa fikrad, waa heshiis bulsho oo ku dhisan kalsooni. Ujeeddadeeda asaasiga ah waa in ay qabato saddex hawlood oo waaweyn: in ay noqoto dhexdhexaadiyaha ganacsiga (medium of exchange), in ay noqoto halbeeg lagu cabbiro qiimaha (unit of account), iyo in ay noqoto hab lagu kaydsado hantida (store of value).
Maqaalkan, waxaan si qoto dheer ugu dhex safri doonnaa taariikhda lacagta, anagoo ka soo bilaabayna nidaamkii ugu horreeyay ee ahaa badeeco is-weydaarsiga, soo marna marxaladihii kala duwanaa ee lacagta badeecadda ah, birta, iyo warqadda, ilaa aan ka soo gaadhno nidaamka bangiyada casriga ah, lacagaha dhijitaalka ah, iyo waxa uu mustaqbalku u sido adduunka maaliyadda.
Qaybta 1aad: Dunidii Ka Horreysay Lacagta: Nidaamka Badeeco Is-weydaarsiga (Barter System)
Kumanaan sano ka hor, ka hor intaanay jirin wax lacag la yidhaahdo, bulshooyinku waxay ku noolaayeen nidaam ganacsi oo toos ah, kaas oo loo yaqaanay badeeco is-weydaarsi (barter). Nidaamkani wuxuu ku dhisnaa in qof kastaa uu si toos ah ula beddesho badeecadiisa ama adeeggiisa mid kale oo uu u baahan yahay. Tusaale ahaan, kalluumaysato haysta kalluun xad-dhaaf ah laakiin u baahan hadhuudh, wuxuu raadin jiray beeraley haysta hadhuudh laakiin doonaya kalluun. Haddii ay is helaan, way kala beddelan jireen badeecadahooda, labadooduna way ka faa'iidi jireen.
Nidaamkani wuxuu ahaa mid fudud oo si fiican ugu shaqeynayay bulshooyinka yaryar ee isku filan. Hase yeeshee, markii bulshooyinku ay sii weynaanayeen, ganacsiguna uu sii ballaaranayay, nidaamka is-weydaarsigu wuxuu la yimid caqabado waaweyn oo aan la loodin karin, kuwaas oo aakhirkii horseeday in laga guuro. Caqabadahaas waxaa ugu waaweynaa:
Baahida Labada Dhinac oo Aan Is-waafaqin (Double Coincidence of Wants): Tani waxay ahayd caqabadda ugu weyn. Si ganacsi u dhaco, waxay ahayd qasab in labada qof ay midba haysto waxa uu kan kale u baahan yahay, isla markaana uu mid walba doonayo waxa uu kan kale hayo. Haddii kalluumaysatuhu uu u baahan yahay kabo, laakiin kabo-tolihii aanu doonayn kalluun ee uu doonayo caano, ganacsigu halkaas wuu fashilmayay. Waxay ku qaadan jirtay wakhti iyo dadaal badan in la helo qofkii saxda ahaa ee lala ganacsan lahaa.
Qiimayn La'aan Halbeegaysan (Lack of a Standard Unit of Account): Ma jirin halbeeg guud oo lagu cabbiro qiimaha badeecadaha. Intee neef oo ari ah ayuu u qalmaa neef geel ah? Labaatan jawaan oo hadhuudh ah ma u dhigmaan guri? Badeecad kasta qiimaheeda waxaa lagu cabbiri jiray boqolaal badeecadood oo kale, taas oo ka dhigtay xisaabinta iyo is-afgaradka mid aad u adag.
Badeecadaha oo Aan La Qaybin Karin (Indivisibility of Goods): Badeecadaha qaar, sida xoolaha nool, ma ahayn wax si sahlan loo qaybin karo. Haddii neef lo' ah uu u qalmay toban dambiilood oo khudaar ah, laakiin aad u baahan tahay oo keliya hal dambiil, ma suurtagal ahayn inaad lo'da u qaybiso toban meelood oo aad hal meel ka siiso beeraleyda.
Kaydinta Hantida oo Adag (Difficulty in Storing Value): Hantida lagu kaydsado qaabka badeecadaha waxay ahayd mid khatar ku jirta. Hadhuudhku wuu qudhmi karayay, xooluhu way dhiman karayeen, khudaartuna way iska engegi jirtay. Way adkayd in hanti la dhigto mustaqbalka fog iyadoo aan qiimaheedu dhimanayn.
Caqabadahan awgood, waxaa caddaatay in aadanuhu uu u baahan yahay xal ka wanaagsan, aalad fududayn karta ganacsiga oo xallin karta dhibaatooyinka is-weydaarsiga. Halkaas ayay ka dhalatay fikraddii ahayd in la isticmaalo "lacag."
Qaybta 2aad: Dhalashadii Lacagta Badeecadda ah (Commodity Money)
Si looga gudbo caqabadihii nidaamka is-weydaarsiga, bulshooyinku waxay si tartiib-tartiib ah u ogaadeen in ay jiri karaan badeecado gaar ah oo dadka oo dhami ay aqbalaan, xitaa haddii aanay si toos ah ugu baahnayn. Badeecadahan, oo loo yaqaan lacagta badeecadda ah (commodity money), waxay noqdeen dhexdhexaadiyihii ugu horreeyay ee ganacsiga. Lacagta badeecadda ahi waxay ahayd shay leh qiimo iskiis ah (intrinsic value), laakiin sidoo kale loo isticmaalo sida lacag oo kale.
Ilbaxnimo kasta waxay dooratay badeecad u gaar ah oo ay u isticmaasho lacag ahaan, taas oo ku xidhnayd deegaankeeda, dhaqankeeda, iyo waxa ay qiimayn jirtay. Tusaalooyinka ugu caansan ee lacagta badeecadda ah waxaa ka mid ahaa:
Xoolaha Nool (Livestock): Bulshooyin badan oo reer-guuraa ah, oo ay Soomaalidu ka mid tahay, xoolaha sida geela, lo'da, iyo ariga ayaa ahaa cabbirka hantida iyo habka ugu weyn ee wax lagu kala iibsado. Ilaa maanta, dhaqankeena waxaa ku jira in magta iyo yaradka lagu bixiyo neefaf geel ah.
Hadhuudhka iyo Dalagyada (Grains and Crops): Bulshooyinkii beeraleyda ahaa, sida Masaaridii hore iyo Baabiyloon, waxay lacag ahaan u isticmaali jireen qamadiga, galleyda, iyo shaciirka.
Milixda (Salt): Xilliyadii hore, milixdu waxay ahayd badeecad qaali ah oo muhiim u ahayd ilaalinta cuntada. Boqortooyadii Roomaanka, askarta waxaa mushahar ahaan loo siin jiray milix, halkaas oo uu ka yimid erayga Ingiriisiga ah ee "salary" (mushahar).
Qolofleyda (Shells): Noocyo ka mid ah qolofleyda badda, gaar ahaan cowrie shells, ayaa si weyn loogu isticmaali jiray lacag ahaan qaaradaha Afrika, Aasiya, iyo jasiiradaha Baasifigga kumanaan sano. Way yaraayeen, way adkaysi badnaayeen, wayna sahlanaayeen in la tiriyo.
Tubaakada iyo Hargooyinka (Tobacco and Furs): Waqooyiga Ameerika, gumeystayaashii hore ee reer Yurub waxay inta badan tubaakada iyo hargooyinka u isticmaali jireen lacag ahaan si ay ula ganacsadaan dadkii asal ahaan deganaa qaaradda.
Lacagta badeecadda ahi waxay xallisay dhibaatadii ugu weyneyd ee is-weydaarsiga, taas oo ahayd baahida labada dhinac oo aan is-waafaqin. Hadda, kalluumaysatuhu wuxuu kalluunkiisa ku beddelan karayay milix, ka dibna milixdii ayuu u isticmaali karayay inuu ku iibsado kabo, isagoon u baahnayn inuu helo kabo-tole doonaya kalluun.
Si kastaba ha ahaatee, lacagta badeecadda ahi weli waxay lahayd cillado. Way adkayd in la qaado (neef geel ah suuqa lama dhex kaxayn karo si rooti loo soo iibsado), way adkayd in la qaybiyo (milixda wey isku tayo duwanaan kartaa), qaarkoodna way iska dhammaan jireen (hadhuudhku wuu qudhmi karayay). Baahida loo qabay lacag ka sii fiican, ka sii adkaysi badan, oo ka sii sahal badan in la isticmaalo ayaa horseeday tallaabadii xigtay ee kacaanka lacagta.
Qaybta 3aad: Kacaankii Birta: Lacagta Macdanta ah (Metallic Money)
Qiyaastii 3,000 oo sano ka hor, aadanuhu wuxuu ogaaday in macdanta qaaliga ah, gaar ahaan dahabka, fidnada (silver), iyo naxaastu, ay leeyihiin sifooyin ka dhigaya kuwo ku habboon inay noqdaan lacag. Tani waxay ahayd isbeddel weyn oo taariikhda lacagta ah. Macdantu waxay ka sarreysay dhammaan noocyadii hore ee lacagta badeecadda ah sababahan awgood:
Adkaysi (Durability): Dahabka iyo fidnadu ma miriraan, ma qudhmaan, mana baaba'aan. Way sii jiri karaan kumanaan sano.
La Qaadi Karo (Portability): Qadar yar oo dahab ah wuxuu lahaa qiimo weyn, taas oo sahashay in si fudud loo qaado masaafo dheer.
La Qaybin Karo (Divisibility): Si sahal ah ayaa loo kala jari karayay qaybo yaryar iyadoon qiimahoodu lumin.
Isku Midnimo (Uniformity/Fungibility): Hal garaam oo dahab saafi ah wuxuu la mid ahaa garaam kasta oo kale oo dahab saafi ah, meel kasta oo uu yaallo.
Yaraansho (Scarcity): Ma ahayn wax si fudud loo heli karo, taas oo ka ilaalinaysay in qiimahoodu uu si fudud u dhaco (sicir-barar).
Markii hore, dadku waxay macdanta u isticmaali jireen qaab aan la farsamayn, iyagoo miisaami jiray mar kasta oo ganacsi dhacayo. Laakiin nidaamkani wuxuu ahaa mid dhib badan oo u baahnaa miisaan iyo hubin joogto ah.
Tallaabadii ugu weyneyd ee horumarka lacagta birta ahi waxay timid qiyaastii 600 oo sano C.H. (Ciise Hortiis) boqortooyadii Lidiya (Lydia), oo ku taallay dhulka maanta loo yaqaan Turkiga. Boqortooyadan ayaa soo saartay shilimaadkii (coins) ugu horreeyay ee taariikhda. Waxay ahaayeen goobo yaryar oo ka samaysan isku-jir dahab iyo fidno ah, waxaana lagu shaabadeeyay calaamadda boqorka. Shaabaddu waxay ahayd dammaanad qaad ah in shilimaadku uu leeyahay miisaan iyo tayo go'an.
Fikraddan ayaa si degdeg ah ugu fiday dunida oo dhan. Giriiggii hore, Roomaankii, Faaris, iyo Shiinaha ayaa dhammaantood bilaabay inay soo saaraan shilimaad u gaar ah. Shilimaadku wuxuu ahaa hal-abuur cajiib ah; wuxuu fududeeyay ganacsiga, wuxuu awood siiyay boqortooyooyinka inay canshuur uruursadaan, ciidan ku dhistaan, iyo mashaariic waaweyn ku maalgeliyaan. Wuxuu ahaa calaamad muujinaysa awoodda iyo madaxbannaanida dawladda.
Qaybta 4aad: Lacagta Waraaqda ah: Aaminaad iyo Ballanqaad
Isticmaalka shilimaadka dahabka iyo fidnada ahi wuxuu ahaa horumar weyn, laakiin weli wuxuu lahaa caqabado. Way cuslaayeen marka la qaadayo qadar badan, sidoo kale waxay halis ugu jireen in tuugo dhacdo. Caqabadahan ayaa gogol-xaar u noqday soo bixitaankii lacagta waraaqda ah (paper money), taas oo markii hore ka soo bilaabatay Shiinaha qarnigii 7aad ee Miilaadiga.
Fikradda lacagta waraaqda ahi waxay markii hore ahayd mid fudud. Ganacsatada iyo dahab-tumayaasha (goldsmiths) oo lahaa qasnadaha lagu kaydiyo dahabka, ayaa bilaabay inay dadka ka qabtaan dahabkooda si ay ugu kaydiyaan, ka dibna ay siiyaan warqad rasiidh ah (promissory note) oo caddaynaysa inta dahab ah ee loo hayo. Dadkii waxay ogaadeen in ay ka sahlan tahay inay is-weydaarsadaan warqadahaas rasiidhka ah intii ay dahabkii culusaa ee meesha yaallay isku dhiibi lahaayeen. Warqad kastaa waxay lahayd qiimo sababtoo ah waxaa dammaanad qaadayay dahab dhab ah oo qasnadda ku jira. Nidaamkan waxaa loo yaqaan lacag matal ah (representative money), sababtoo ah warqaddu waxay matalaysay dahab.
Fikraddani waxay si tartiib ah ugu fiday Yurub, gaar ahaan Talyaaniga qarniyadii dhexe, halkaas oo ay ka soo baxeen bangiyadii ugu horreeyay. Bangiyadu waxay soo saari jireen biilal u dhigma dahabka ay hayaan.
Isbeddelka ugu weyn uguna muhiimsan wuxuu dhacay qarnigii 20aad. Dawladuhu waxay ogaadeen inaanay qasab ahayn in lacag kasta oo warqad ah oo ay soo saaraan ay ku xidhnaato dahab kayd ah. Waxay bilaabeen inay soo saaraan lacag aan wax dahab ah ku dhisnayn. Lacagtan, oo loo yaqaan lacag dawladeed (fiat money), qiimaheedu kama imaanayo bir qaali ah oo ay ku fadhido, balse wuxuu ka imaanayaa aaminaadda (trust) ay dadku ku qabaan dawladda soo saartay iyo amarka dawladda ee ah in lacagtaas la aqbalo (legal tender).
Tallaabadan waxay dawladaha siisay awood ay ku maamulaan dhaqaalaha, laakiin sidoo kale waxay abuurtay khatarta sicir-bararka haddii lacag aad u badan la daabaco. Nidaamkii dahabka ku xidhnaa (Gold Standard) wuxuu gebi ahaanba dhammaaday sannadkii 1971, markii Maraykanku uu si rasmi ah u joojiyay in doolarku uu ku xidhnaado dahab. Maanta, dhammaan lacagaha waaweyn ee adduunku waa lacag dawladeed (fiat money).
Qaybta 5aad: Dhalashadii Bangiyada: Laga Soo Bilaabo Kaydinta Dahabka Ilaa Dhaqaalaha Caalamiga ah
Horumarka lacagtu wuxuu si toos ah ula xidhiidhaa horumarka bangiyada. Sidaan soo sheegnay, bangiyadii ugu horreeyay waxay ahaayeen dahab-tumayaashii reer Yurub ee dahabka kaydin jiray kuna beddelan jiray rasiidhyo. Laakiin waxay ogaadeen hal-abuur beddelay wejiga dhaqaalaha adduunka. Waxay fahmeen in dadka dahabka u dhiibtay aanay dhammaantood isku mar imaanayn si ay dahabkooda ula baxaan. Sidaas darteed, waxay bilaabeen inay deyn ahaan u bixiyaan qayb ka mid ah dahabka ay hayaan, iyagoo ka qaadanaya dulsaar (interest).
Fikraddan waxaa loo yaqaan nidaamka bangiyeynta keyd-jajabka ah (Fractional Reserve Banking). Waxay ka dhigan tahay in bangigu uu hayo oo keliya jajab yar oo ka mid ah lacagta lagu aamminsaday, inta kalena uu deyn ahaan u bixiyo. Nidaamkani wuxuu u oggolaanayaa bangiyada inay "abuuraan" lacag cusub, taas oo kordhisa lacagta wareegaysa, fududaysana maalgashiga iyo kobaca dhaqaalaha. Waa nidaamka ay ku shaqeeyaan dhammaan bangiyada casriga ahi maanta.
Markii uu nidaamka bangiyadu sii korayay, waxaa soo baxday baahi loo qabo hay'ad dhexe oo maamusha bangiyada kale, dejisana siyaasadaha lacagta ee dalka. Tani waxay horseeday aasaaskii Bangiyada Dhexe (Central Banks), sida Federal Reserve-ka Maraykanka ama Bangiga Dhexe ee Yurub. Hawlaha ugu muhiimsan ee bangiga dhexe waxaa ka mid ah:
Soo saarista lacagta dalka.
Xakamaynta sicir-bararka iyadoo la isticmaalayo siyaasado lacageed (sida kor u qaadista ama hoos u dhigista dulsaarka).
Nidaaminta bangiyada ganacsiga si loo ilaaliyo xasilloonida maaliyadeed.
Inuu noqdo "deyn-bixiyaha ugu dambeeya" (lender of last resort) si uu u badbaadiyo bangiyada qarka u saaran inay kacaan.
Nidaamka bangiyada casriga ahi waa mid adag oo isku-xidhan, kaas oo sahlaya in balaayiin doollar ay daqiiqad kasta isaga gooshaan dunida dacaladeeda.
Qaybta 6aad: Kacaanka Dhijitaalka ah iyo Mustaqbalka Lacagta
Qarnigii 20aad dabayaaqadiisii iyo bilowgii qarniga 21aad, dunidu waxay gashay marxalad cusub oo ah kacaanka dhijitaalka ah, kaas oo si weyn u beddelay habka aan u isticmaalno lacagta. Lacagtii waxay si tartiib-tartiib ah uga guurtay qaabkeedii fiisikada ahaa (waraaqo iyo shilimaad) una gudubtay qaab elektaroonig ah.
Lacagta Elektarooniga ah (Electronic Money): Markii kombuyuutarrada iyo internetku ay soo baxeen, bangiyadu waxay bilaabeen inay isticmaalaan diiwaanno elektaroonig ah. Kaararka deynta (credit cards), kaararka debit-ka (debit cards), iyo xawilaadaha bangiyada ee internetka (online transfers) ayaa meesha ka saaray baahidii loo qabay in lacag caddaan ah la qaato mar kasta. Lacagtii waxay noqotay nambaro miisaman oo shaashadaha kombuyuutarrada ka muuqda.
Lacagta Mobilka ah (Mobile Money): Kacaanka dhabta ah wuxuu ka dhacay dalalka soo koraya, gaar ahaan Afrika. Adeegyo sida M-Pesa ee Kenya iyo ZAAD/EVC-Plus ee Soomaaliya ayaa teleefankii gacanta ka dhigay boorso lacageed (digital wallet). Soomaaliya waxay tusaale cajiib ah u tahay sida teknoolojiyaddani ay u beddeshay nolosha malaayiin qof, iyadoo meesha ka saartay baahidii loo qabay bangiyo fiisiko ah iyo lacag caddaan ah. Maanta, Soomaaliya waa mid ka mid ah waddamada ugu horreeya adduunka ee isticmaalka lacagta mobilka ah.
Lacagaha Far-dabeecadda ah (Cryptocurrencies): Tallaabadii ugu dambaysay ee kacaanka dhijitaalka ah waa soo bixitaankii Bitcoin sannadkii 2009 iyo kumanaanka lacagood ee kale ee loo yaqaan cryptocurrencies. Lacagahani waxay ka duwan yihiin dhammaan noocyadii hore ee lacagta sababahan awgood:
Baahinsanaan (Decentralization): Ma laha bangi dhexe ama dawlad maamusha. Waxaa maamula shabakad kombuyuutarro ah oo dunida oo dhan ku baahsan, iyadoo la isticmaalayo teknolojiyad loo yaqaan Blockchain.
Sirqarsoon (Cryptography): Waxay isticmaalaan habab sirqarsoon oo aad u adag si loo sugo ammaanka macaamilka loogana hortago wax-is-daba-marin.
Xuduud La'aan (Borderless): Si fudud ayaa loogu diri karaa qof kasta oo dunida jooga iyadoon loo marin bangi ama hay'ad dhexe.
In kasta oo lacagahan mustaqbal weyn loo saadaaliyo, haddana waxay weli wajahayaan caqabado sida qiimahooda oo aad u lulma, sharciyo aan weli loo samayn, iyo isticmaalkooda oo dadka caadiga ah ku adag.
Mustaqbalka Lacagta
Mustaqbalku wuxuu u muuqdaa mid sii wadi doona isbeddelka dhanka dhijitaalka ah. Waxaa la filayaa in isticmaalka lacagta caddaanka ahi uu sii yaraado. Bangiyada dhexe ee dunida ayaa iyaguna sahaminaya inay soo saaraan nooc u gaar ah oo lacag dhijitaal ah (Central Bank Digital Currencies - CBDCs), taas oo isku darsaysa kalsoonida lacagta dawladda iyo fudaydka teknolojiyadda dhijitaalka ah.
Gunaanad
Safarkii taariikhiga ahaa ee lacagtu, laga soo bilaabo neef ari ah oo la is-weydaarsado ilaa Bitcoin oo kombuyuutar lagu abuuro, wuxuu ina tusinayaa hal-abuurka aan dhammaadka lahayn ee aadanaha. Wuxuu ina barayaa in lacagtu aanay ahayn shay qiimo iska leh, balse ay tahay aalad ku dhisan heshiis iyo kalsooni bulsho. Sida lo'du ay qiimo u lahayd awoowayaasheen, sida dahabku qiimo ugu lahaa boqorradii hore, ayay maantana nambarada shaashadaha ka muuqda qiimo inoogu leeyihiin.
Wax kasta oo is beddela, ujeeddada asaasiga ah ee lacagtu way sii jiri doontaa: in ay fududayso nolosha, isku xidho dadka, ayna noqoto matoorka dhaqaalaha iyo horumarka. Sida teknoolojiyaddu ay u sii socoto, sidaas oo kale ayay fikraddeena ku aaddan "lacagta" u sii kobci doontaa, iyadoo furaysa bogag cusub oo aan maanta malayn karin.
.png&description=Taariikhda Lacagta: Laga Soo Bilaabo Badeeco Is-weydaarsiga Ilaa Bangiyada Casriga Ah){kind=link}